Yunnan’da Himalaya eteklerinde ve Sichuan eyaletinde ‘Nakhi’ nam bir halk yaşar. Çin’de resmi olarak tanınan 56 etnik gruptan biri olan bu halkın nüfusu 300 bin kadardır. Budacılık, Taoculuk ve yerli dinine bağlı olan halkın içinde, Mosuolar adlı 25 bin nüfuslu küçük bir grup vardır. Devlet bunları Nakhilerle aynıymış gibi görse de, Nakhiler de Mosuolar da aynı olmadıklarını düşünmektedirler. Nakhiler ataerkil bir toplum yapısına sahipken, Mosuolar anaerkildir. Dikkati çeken, tam da bu anaerkillikleridir. Mosuolarla ilgili Türkçe’de ‘Kadın Krallığı: Son Anaerkil Toplum’ adlı bir çeviri kitap bulunmakta.(*) Kitabın yazarı, Mosuolarla 2 ay geçirmiş Arjantinli bir gazeteci-doktor.
Mosuolar’da evlilik kurumu yok; erkeklerin mülk edinme hakkı bulunmuyor; soyun devamı kız çocukları üstünden sağlanıyor. Bu ve başka nedenlerle erkekler, kadınlara bağımlı olarak yaşıyor. Durum, akla, Orhan Kemal’in ‘Tersine Dünya’ anlatısını anımsatıyor. Bu anlatıda kadın-erkek rolleri tersine çevriliyor.(**) Arjantili yazar kitaba dünyadaki diğer anaerkil toplumları ele alarak başlıyor. Bu toplumlarda hep erkek çocuk doğması olumsuz karşılanıyor; “kadın karının kız çocuğu” olması bekleniyor. Aynı biçimde, ailenin gelir durumunun kısıtlı olması durumunda erkek çocukları okutulmuyor, kızlar okutuluyor. Doğan çocuklar babanın değil, annenin soyadını alıyor. Miras, anneden kıza geçiyor. Çocuklar harçlığını babaların değil annelerin elinden alıyor. Erkekler maaşlarını evin reisi olan kadına veriyor.
Mosuolar’da evin reisi kadın oluyor. Aile yapısı anne-baba-çocuktan oluşmuyor. Hane halkı, kadınlar, kızlar, onların kardeşleri ve dayılardan oluşuyor. Evlenip erkek evine yerleşmek gibi bir durum yok. Evde ateşin sönmemesinden kadın sorumlu. Mosuolarda ‘yürüyen evlilik’ geçerli. İsteyen, istediğiyle birlikte olabiliyor. Evliliğin bağlayıcılığı sözkonusu değil. Babanın kim olduğuysa hiç önemli değil. Dolayısıyla, halklarda klasik olarak görülen doğum-yetişkinlik(erişkinlik)-evlilik-ölüm törenleri döngüsünde bir halka eksik. Bu, kadın egemen bir toplum olsa da, kadınların özbakımına önem veriliyor. Çamaşırları erkekler değil yine kadınlar yıkıyor. Diğer ev işlerini de yine kadınlar yapıyor. Bu ev işlerini baskıyla değil sorumluluk sahibi oldukları için yaptıkları söyleniyor. Toplumda şiddetsizlik egemen. Mosuo toplumunda eşcinsellik yok. Yaş farkı büyük olan çiftler de sözkonusu değil.
Erkek çocukları babayla özdeşleşerek büyümüyorlar, babanın önemi yok. Onun yerine, dayıya özeniyorlar. Çocuğa ilk yıl anne bakıyor; sonrasında bu görevi büyükanne (anneanne) ve teyzeler üstleniyorlar. Erkek, toplumda bir sorumluluk almıyor. Kızın kardeşi ya da kadının kardeşi (dayı) olarak kızlar/kadınlar (anne ya da kızkardeş) tarafından bakılıyor. Erkeğin anne evinde kalması yaygın. Haneler kalabalık ailelerden oluşuyor, sayı 30-40 üyeyi bulabiliyor. Erkeklere bu toplumda yaşları ne olursa olsun çocuk gibi davranılıyor. Kızlar ve kadınlar, istedikleri gibi eş değiştiriyorlar ama değişen erkek oluyor, kadın değil. Erkeğin bu toplumda yine de büyük kararlar alma yetkisi var. Büyük kararlardan kasıt, tarım hayvanı almak gibi büyük harcamalar, ev bakmak ya da ev genişletmek gibi örnekler. Bu açılardan, Mosuo toplumu bütünüyle anaerkil sayılamasa da anaerkil öğeleri baskın bir toplum.
Çin sosyalist devrimi sonrasında Mosuolar’ın anaerkil gelenekleri ilkel ve üretim etkinliklerini olumsuz etkiledikleri için devrime aykırı bulunuyor. Toprak reformu yapılıyor, ancak bu, erkeğin ikametgahı dikkate alınarak gerçekleştiriliyor. Mosuo erkekleri ise bunu kabul etmiyor ve reforma katılmıyorlar. Evlilik kurumunu ve tekeşliliği yaygınlaştırma girişimi başarıya ulaşmıyor.
Yazar, Mosuoların bir sorusuna şöyle yanıt veriyor: “İnsan olmanın temeli ataerkil değildir ve Mosuo deneyimi diğer şekillerin de mümkün olduğunu ve bu şekillerin toplumun sonu anlamına gelmediğini gösteriyor” (s.113) Mosuolar üstüne de diğer anaerkil toplumlar üstüne de daha fazla çalışma yapılması gerekiyor.(***)
(*) Coler, R. (2010). Kadın Krallığı: Son Ataerkil Toplum (çev. F.Öztürk). İstanbul: Nemesis Kitap.
(**) ‘Tersine Dünya’ filmi buradan izlenebilir: https://www.youtube.com/watch?v=6LTvWmdwItc
Tiyatro bilgileri ise şurada: http://www.devtiyatro.gov.tr/programlar-sehirler-ordu-detay-tersine-dunya.html
(***) Son zamanlarda Mosuolarla ilgili belgeseller artıyor. Bunlardan biri olan PBS kanalı yapımı ‘The Women’s Kingdom’ önerilir. Öte yandan bölgenin turistikleşmesinin iyiye işaret olduğunu söylemek zor. Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=bbzG0n3shTM
Yazar: Doç. Dr. Ulaş Başar Gezgin
Kaynak: Gezgin, U. B. (2017). Çifte Ejderhanın Diyarında: Çin ve Vietnam Üzerine – Cilt 1: Çin
